در بسیاری از مشاغل حیاتی مانند خدمات بهداشتی، درمانی، اورژانس، آتش‌نشانی، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و حتی شرکت‌های تولیدی دارویی، امکان تعطیلی محیط کار وجود ندارد. این مشاغل نیازمند حضور پیوسته کارکنان در طول شبانه‌روز هستند؛ بنابراین استفاده از سیستم‌های نوبت کاری و شیفت کاری امری ضروری به شمار می‌آید.
مفهوم نوبت کاری در قانون کار
نوبت کاری یا شیفت کاری به نوعی از تقسیم‌بندی ساعات کاری گفته می‌شود که در آن کارکنان به صورت چرخشی در طول روز در شیفت‌های مختلف (صبح، عصر و شب) فعالیت می‌کنند. طبق ماده 55 قانون کار، نوبت کاری به عنوان کاری تعریف می‌شود که در طی یک دوره معین (معمولاً یک ماه) در ساعات مختلف شبانه‌روز انجام شود. به عبارت دیگر، اگر یک کارگر در یک هفته صبح و در هفته دیگر شب کار کند، این حالت به عنوان شیفت کاری یا نوبت کاری تلقی می‌شود. نکته مهم در تعریف نوبت کاری، استفاده از لغت «ماه» است؛ یعنی تقسیم‌بندی باید در بازه زمانی یک ماه انجام شود و تغییر الگو در طول یک سال، مشروط به گردش منظم نوبت‌ها، به عنوان نوبت کاری در نظر گرفته می‌شود.
تفاوت نوبت کاری با شب کاری
در حالی که نوبت کاری شامل فعالیت در چند شیفت مختلف (صبح، عصر و یا شب) در یک ماه است، کارگران شب کار تنها به صورت ثابت در شیفت شب (از ساعت 22 شب تا 6 صبح) مشغول به کار می‌شوند. به همین دلیل، کارگرانی که به صورت نوبتی فعالیت می‌کنند، با توجه به تغییر شیفت‌ها و فشارهای ناشی از چرخش ساعات، مشمول حقوق و مزایای ویژه‌ای می‌شوند که در قانون کار برای جبران سختی‌های بیشتر در این شرایط پیش‌بینی شده است. در مقابل، حقوق کارگران شب کار تنها با احتساب اضافه کاری شب (35 درصد بالاتر از مزد مبنا) محاسبه می‌شود.
تقسیم‌بندی شیفت‌های روزانه
بر اساس قانون کار، یک روز 24 ساعته به سه شیفت 8 ساعته تقسیم می‌شود که به شرح زیر است:
شیفت صبح: از ساعت 6 بامداد تا 14 بعدازظهر
شیفت عصر: از ساعت 14 بعدازظهر تا 22 شب
شیفت شب: از ساعت 22 شب تا 6 بامداد
این تقسیم‌بندی استاندارد، بستر لازم برای اجرای نوبت کاری در مشاغلی فراهم می‌آورد که به صورت شبانه‌روزی فعال هستند.
انواع نوبت کاری بر اساس ماده 56 قانون کار
ماده 56 قانون کار چهار نوع شیفت کاری را تعریف کرده است که به شرح زیر هستند:
1-شیفت کاری صبح و عصر:
کارگری که به صورت چرخشی یک هفته صبح و یک هفته عصر کار می‌کند. طبق قانون، در این حالت کارگر علاوه بر مزد مبنا، 10 درصد فوق‌العاده نوبت کاری دریافت می‌کند.
2-شیفت کاری صبح، عصر و شب:
در این نوع شیفت کاری، کارگر در یک دوره معین (مثلاً هر هفته یا هر دوره مشخص) به ترتیب شیفت صبح، عصر و شب را تجربه می‌کند. با توجه به حضور در شیفت شب نیز، میزان فوق‌العاده نوبت کاری در این حالت 15 درصد است.
3-شیفت کاری صبح و شب:
در این مدل، کارگر در یک هفته صبح و در هفته دیگر شب فعالیت می‌کند. به دلیل حضور در ساعات سخت شب، طبق قانون کار، درصد فوق‌العاده نوبت کاری به میزان 22.5 درصد محاسبه می‌شود.
4-شیفت کاری عصر و شب:
کارگری که در دوره‌های مشخص به صورت متناوب شیفت عصر و شب را تجربه می‌کند. در این حالت نیز درصد فوق‌العاده نوبت کاری مطابق با ضریب تعیین‌شده توسط قانون محاسبه می‌شود.
اصول محاسبه حقوق نوبت کاری
با توجه به سختی‌های ناشی از چرخش شیفت‌ها و فشارهای جسمی و روحی مرتبط با فعالیت در ساعات مختلف شبانه‌روز، قانون کار مبنای محاسبه حقوق نوبت کاری را بر اساس مزد مبنا تنظیم کرده است. به طور کلی فرمول محاسبه به صورت زیر است:
نوبت کاری صبح و عصر:
حقوق = (ساعات نوبت کاری) × 110% × (220 ساعت / مزد مبنا)
نوبت کاری صبح، عصر و شب:
حقوق = (ساعات نوبت کاری) × 115% × (220 ساعت / مزد مبنا)
نوبت کاری صبح و شب یا عصر و شب:
حقوق = (ساعات نوبت کاری) × 122.5% × (220 ساعت / مزد مبنا)
در این فرمول‌ها عدد 220 نمایانگر تعداد ساعت کاری ماهانه استاندارد است و درصدهای بالا مربوط به اضافه کاری نوبتی می‌باشند.
محاسبه ساعات اضافه کاری و مرخصی
از آنجا که ساعات کاری در مشاغل نوبتی ممکن است از 8 ساعت در روز یا 44 ساعت در هفته بیشتر شود، قانون کار برای دوره‌های 4 هفته متوالی، حداکثر 176 ساعت کار موظفی را در نظر گرفته است. در صورتی که این حد زمانی تجاوز کند، ساعات اضافه کاری بر اساس درصدهای تعیین‌شده پرداخت می‌شود.
در محاسبه مرخصی نیز نکته‌ای حائز اهمیت وجود دارد. برای کارگران نوبت کاری، مرخصی به صورت روزانه محاسبه نمی‌شود بلکه مجموع ساعات کاری در روزهای مرخصی جمع شده و سپس بر معیاری (مثلاً 7 ساعت و 20 دقیقه) تقسیم می‌شود تا روزهای مرخصی صحیح به دست آید. همچنین در روزهایی که نوبت کاری با جمعه یا تعطیلات رسمی همزمان می‌شود، قوانین خاصی مانند پرداخت 40 درصد فوق‌العاده جمعه کاری اعمال می‌گردد.
نوبت کاری صبح، عصر و شب:
حقوق = (ساعات نوبت کاری) × 115% × (220 ساعت / مزد مبنا)
نوبت کاری صبح و شب یا عصر و شب:
حقوق = (ساعات نوبت کاری) × 122.5% × (220 ساعت / مزد مبنا)
در این فرمول‌ها عدد 220 نمایانگر تعداد ساعت کاری ماهانه استاندارد است و درصدهای بالا مربوط به اضافه کاری نوبتی می‌باشند.
محاسبه ساعات اضافه کاری و مرخصی
از آنجا که ساعات کاری در مشاغل نوبتی ممکن است از 8 ساعت در روز یا 44 ساعت در هفته بیشتر شود، قانون کار برای دوره‌های 4 هفته متوالی، حداکثر 176 ساعت کار موظفی را در نظر گرفته است. در صورتی که این حد زمانی تجاوز کند، ساعات اضافه کاری بر اساس درصدهای تعیین‌شده پرداخت می‌شود.
در محاسبه مرخصی نیز نکته‌ای حائز اهمیت وجود دارد. برای کارگران نوبت کاری، مرخصی به صورت روزانه محاسبه نمی‌شود بلکه مجموع ساعات کاری در روزهای مرخصی جمع شده و سپس بر معیاری (مثلاً 7 ساعت و 20 دقیقه) تقسیم می‌شود تا روزهای مرخصی صحیح به دست آید. همچنین در روزهایی که نوبت کاری با جمعه یا تعطیلات رسمی همزمان می‌شود، قوانین خاصی مانند پرداخت 40 درصد فوق‌العاده جمعه کاری اعمال می‌گردد.
